1927 թվականի նոյեմբերի 15-ին Եղիշե Չարենցը ժամանում է Բաքու։ Դա են վկայում ադրբեջանական և հայկական թերթերում արդեն իսկ նոյեմբերի 16-ին գրված նյութերը։ Նոյեմբերի 25-ին Կոմունիստ թերթի 274-րդ համարում տպագրվում է հաղորդում, որում մասնավորապես նշվում է, թե Չարենցն ինչի համար է այցելել Բաքու.
«Եղիշե Չարենցը Բաքվում
Ադրբեջանի Պրոլետգրողների Ասոցիացիայի նախաձեռնությամբ այսօր Թուրքական կուլտուրայի տանը (Կոմունիստական փող. N 10) պրոլետգրող Եղիշե Չարենցը կկարդա հրապարակային զեկուցում «Հետհոկտեմբերյան հայ գրականության ներկան և նրա հեռանկարները» նյութի մասին։
Կասկածից վեր է, որ չափազանց հետաքրքրական է լսել, թե ինչ է ասում ընկ. Չարենցը հետհոկտեմբերյան հայ գրականության մասին, որի խոշորագույն սյուներից մեկն է հենց ինքը Չարենցը։ Առաջին անգամն է, որ ընկեր Չարենցը մեզ մոտ Բաքվում հանդես է գալիս հրապարակային զեկուցումով։ Բայց նրան Բաքվում արդեն լավ ճանաչում են իր գրվածքներով, որոնք վերջին տարիների ընթացքում մեզ մոտ էլ նվաճում են իրենց հատուկ տեղը ոչ միայն գրական շրջանակներում և դպրոցներում, այլև բանվորական ընթերցող մասսաների մեջ։
Ընկեր Չարենցը Բաքու է եկել մի կարևորագույն նպատակով.-ուսումնասիրել պրոլետարական Բաքվի 1918 թվի կոմունան և գեղարվեստորեն վերարտադրել այն մի խոշոր վիպական գրվածքի մեջ։ Դրա համար նա մտադիր է մոտ 2 տարի մնալ Բաքվում։ Այդ ժամանակաշրջանում նա մտադիր է նաև ակտիվ մասնակցություն ցույց տալ Բաքվի պրոլետգրական շարժման մեջ և չխնայել իր ջանքերն ու գրական փորձառությունը մեր սկսնակ պրոլետգրողների գրական աշխատանքներին զարկ տալու գործում։
Կարելի է մատնանշել, որ գնալով ավելի և ավելի բեղմնավոր է դառնում Եղիշե Չարենցի գրիչը։ Վերջին տարիների ընթացքում նա տվել է մեր նորագույն գրականությանն այնպիսի գրվածքներ, ինչպիսիք են «Ստամբոլ»-ը, «Կոմունարների պատը», «Պոեմ հերոսական» (Հայաստանի քաղաքացիական կռվի շրջանից) և այլ գրվածքներ։
Ինչ խոսք, որ ամեն կերպ պետք է աջակցել և նպաստել բանաստեղծին իրագործելու իր առաջադրած մեծ նպատակը Բաքվում և գեղարվեստական գրականության մեջ տաղանդավոր վրձինով պատկերված տեսնել Բաքվի հերոսական կոմունան»։ (Հատվածը վերցված է Եղիշե Չարենց «Երկերի ժողովածու» 6-րդ հատորից։ Երևան, 1967 թվական, էջ 781-782):
Բաքվում Չարենցի կարդացած դասախոսությունը կա պահպանված, և այն հրատարակվել է Չարենցի գործերի տարբեր թվականների հրատարակություններում.
«Նոյեմբերի 25-ին Թուրքական կուլտուրայի տանը Ադրբեջանի պրոլետգրողների ասոցիացիայի հայկական սեկցիայի բազմամարդ հավաքույթում ընկեր Եղիշե Չարենցը դասախոսեց «Հետ-հոկտեմբերյան հայ գրականության ներկան և հեռանկարները» նյութի մասին»։ (Նույն տեղում` էջ 538):
Չարենցի Բաքվում կարդացած դասախոսության մասին այդ հոդվածի նպատակն է ցույց տալ մեծ գրողի կենսագրության հետաքրքրական մի դրվագ ևս, քանի որ մենք շատ ենք անդրադարձել Չարենցի կյանքի հետաքրքրական դեպքերին։ Հոդվածի նպատակն է ցույց տալ, որ այդ ժամանակի հայաշատ Բաքվում թուրք, թաթարաադրբեջանական խմբին պատկանող մարդիկ կարդում էին Չարենցին և դահլիճներում անհամբեր սպասում էին, որպեսզի լսեն նրա դասախոսությունները։ Թուրքերի ու ադրբեջանցիների` Չարենցի նկատմամբ հիացմունքի մասին կա ևս մեկ փաստ, որն արդեն ներկայացնում է Չարենցի առաջին բանտարկության ժամանակ Երևանի բանտում կատարված իրադարձությունների մասին.
«Մ. Տեր-Գրիգորյանը պատմում է, թե կուլտ-կենցաղային որպիսի մեծ գործունեություն է ծավալել Չարենցն Ուղղիչ տանը, ինչպիսի հարգանք էր վայելում կալանավորների միջավայրում։ Երբ մտնում էր կամերները,- պատմում է Տեր-Գրիգորյանը,- կալանավորներն անպայման ոտքի էին ելնում, իսկ պատկառելի տարիք ունեցող ադրբեջանցիները խոնարհվում էին, ձեռքերը կրծքերին դրած, և պատասխանում Չարենցի ադրբեջաներեն նետած բարևին։ Առհասարակ չկար որևէ կալանավոր, որ չդիմեր նրան ամենատարբեր հարցերով, և Չարենցը լսում էր, միջնորդում, միջամտում նրանց կյանքի ամեն օր»։ (Հատվածը վերցված է Եղիշե Չարենց «Երկերի ժողովածու» 5-րդ հատորից։ Երևան, 1967 թվական, ծանոթագրությունների բաժին։
Նախորդ դարում թշնամի Ադրբեջանը հայ մարդու առաջ խոնարհվում էր թե՛ ռազմի դաշտում, թե՛ մշակութային հարթության վրա։ Ղազանչեցոցը շարունակում է մնալ թուրքական կեղտոտ ձեռքերում գերի։
Զ. Շուշեցի
